قاصدک دشمن قاتل خاموش (سرطان)
فهمی سلیمانی محقق در طب سنتی و گیاهشناسی
سید وریا حسینی کارشناس اکولوژی گیاهی
چکیده
قدمت استفاده از گیاهان و داروهای طبیعی به ابتدای خلقت انسان بر می
گردد. در دهه های گذشته محققان طب سنتی و
طب رایج[1] تلاشهای فراوانی
برای استفاده از گیاهان دارویی بجای داروهای شیمیایی کردند. میتوان پیشرفت
داروهای گیاهی را همپای پیشرفت دانش بومی استفاده از گیاهان دانست. در این مقاله
سعی بر آن است گزارشات مردم محلی مبنی بر مفید بودن گیاه قاصدک در درمان سرطان
همراه با تاریخچه و مطالعات علمی انجام شده در مورد این گیاه بیان و مقایسه شود.
قاصدک گیاهی از تیره کاسنی بوده که بعنوان یک ملین ملایم و برای درمان ورم مفصل،
بیماریهای کبد و طحال، مشکلات رماتیسمی و اگزما و سایر بیماریهای پوستی در طب سنتی
استفاده شده است. این گیاه همچنین حاوی اسید Taraxinic بوده که
خواص ضد سرطانی دارد و در نتیجه یک جایگزین غیر سمی برای درمان سلولهای سرطانی میباشد.
واژه های کلیدی: طب سنتی، طب رایج، دانش بومی، قاصدک، سرطان، اسید Taraxinic
مقدمه
گیاهشناسی:
قاصدک یک علف هرز چند ساله با ارتفاع 40 cm از خانواده کاسنی (Asteraceae) که برگها به حالت طوقهای (rosette) نوک تیز که شبیه دندان شیر و روی زمین گسترده هستند. میوه فندقه
دوکی شکل با تارهای ابریشمی سفید رنگ که به نام قاصدک نامگذاری شدند. ساقه گیاه
عریان و بدونه برگ (scapus) و توخالی بوده ودارای
طول 5 تا 35 سانتیمتر میرسد. این گیاه دارای ریشه عمودی تنومند با طول 15-30 cm تولید میکند. البته ریشه با طول 60 – 100 cm پیدا شده است. اما گیاه
شیر تیغک یک ساله و دارای ساقه افراشته و
دارای برگهای بی دمبرگ بر روی ساقه است. میوه در گیاه قاصدک سیخکدار ولی در شیر
تیغک بدونه سیخک است و از نظر گیاهشناسی و کلیدهای معتبر وضعیت پاپوسها و نوع و
حالت میوه نیز تفاوت دارند (صفوی و همکاران، 1392).
تاریخچه:
در کتاب مخزن الادویه
گل قاصدک را طرخشقوق و بقلۀ الیهودیه نیز نامیدهاند آشامیدن آب آن با روغن زیتون برای جهت رفع اکثر سموم آورده
شده است.گیاهانی از جنس قاصدک مدت طولانی است بهعنوان گیاه دارویی استفاده میشود.
منابع اولیه اسم این گیاه را مشتق شده از کلمه یونانی " taraxis " و " akeomai " که برای التهاب و
شفا بخش است میدانند. در کشورهای انگلیسی زبان کلمه قاصدک ، کلمه فرانسوی " dent-de-lion " که به معنی دندانه شیر که بخاطر برگهای
دندانهدار برگ، بیشتر رایج است. در فرانسه با توجه به اثر دیورتیک آن از اصطلاح
" pissenlit " استفاده میشود. اولین بار یک پزشک
عربی در قرن 10 و 11 از خواص درمانی آن برای بیماری کبد و طحال استفاده کرد. از
قرن 16، آلمان سوابق بیشتری برای گیاه قاصدک در جهان غرب فراهم کرده است. پزشک
آلمانی و گیاه شناس لئونارد فوکس (1543) برای مداوا نقرس، اسهال، آبله، مشکلات
طحال و کبد را شرح داده است. استفاده از گیاه قاصدک برای بیماریهای کبد و طحال
برای پزشکان قطعی شده استبر این اساس گلهای
زرد با رنگ زرد بیماری صفرایی مرتبط میباشد.
در طب سنتی آمریکای شمالی از جوشانده ریشه و شاخ و برگ گیاه برای
بیماریهای کلیوی، سوء هاضمه و سوزش معده استفاده شده است. علاوه بر این در داروهای
تصفیه خون بکار برده شده است و بعنوان یک ملین ملایم و برای درمان ورم مفصل و
مشکلات رماتیسمی و اگزما و سایر بیماریهای پوستی در طب سنتی استفاده شده است. در
آلمان از جوشانده یا آبمیوه گیاه تازه آن در بهار برای دارو استفاده میکنند. از
عصاره کل گیاه در مکزیک برای درمان دیابت استفاده میشود. در طب سنتی ترکیه نیز از
شاخ و برگ گیاه بعنوان یک ملین، دیورتیک و داروهای ضد دیابتی استفاده میشود. در
طب سنتی چینی از قاصدک گاهی اوقات در ترکیب با گیاهان دیگر برای درمان هپاتیت، به
منظور افزایش پاسخ ایمنی به عفونت ، برونشیت یا ذات الریه، و به عنوان یک متراکم
کننده اثرات های ضد پستان استفاده میشود.
به علاوه استفاده از گل آذین دارویی از برگ و ریشههای آن نیز برای
ساخت محصولات غذایی مختلف استفاده میشود. از برگهای جوان گیاه کاشته شده یا وحشی
برای سالاد استفاده میشود در حالی که از ریشههای پخته شده آن بعنوان جایگزین
قهوه استفاده میشود. همچنین از عصاره آن بعنوان اجزای عطر و طعم در محصولات غذایی
مختلف، مانند مشروبات الکلی و نوشابه، لبنیات دسر یخ زده، آب نبات، محصولات پخته
شده، ژلاتینی و پودینگ و پنیر استفاده می شود. مقالات و کتابهای جدید از استفاده
تجربی از گیاه قاصدک را مثبت ارزیابی کردهاند. با توجه به انجمن پزشکی گیاه
بریتانیا (1990)، ریشه به عنوان یک محرک کبدی مفید و برگ برای یک عمل مدر و صفرایی شرح داده شده
است. کمیسیون E آلمان و ESCOP در مقالاتی از این
گیاه برای ترمیم کبد و عملکرد صفرا، سوء
هاضمه، بی اشتهایی، دیورتیک و در رماتیسم و پیشگیری از سنگ کلیه استفاده کردند.
تالیشک، شهله مین کهره، پهپوله پایزه و پشی پایزه اسمهای کردی
گیاه قاصدک است که در روستاهای متفاوت کرد زبان به این اسم خوانده میشوند البته
گیاه شیرتیغک نیز در میان مردم به اسم پهپوله پایزه مشهور است ) خیلی از مردم این گیاه را با گیاه چهق چهقه (Cichorium intybus) کاسنی به اشتباه می گیرند). دم کرده آن
برای زیاد کردن اشتها، زیاد کردن ادرار و شیر مردم استفاده میشود (خضری،
1381). گزارشات مردمی حاکی از آن است که
جوشانده 300 گرم از گیاه شیرتیغک (که به اشتباهی به جای قاصدک مصرف شده ) و مصرف
روزانه سرد شده آن قبل از صبحانه، نهار و شام سبب بهبود سرطان (پستان) شده است.
درمان سرطان و حتی کشنده ترین بیماریها هیچ گاه از طبیعت خداوند به دور نیست و
مصرف گیاه شیر تیغک بنا به تجربه ذکر شده شبیه قاصدک عمل میکند. این تجربه در سال
های اخیر سبب توجه بیشتر مردم محلی به این گیاهان شده است. در این مقاله ترکیبات
شمیایی و تحقیقات انجام شده در مورد دو گیاه قاصدک و شیر تیغک ارائه شده است. بدیهی است که اثبات علمی این
ادعا نیازمند تحقیقات بیشتری بر روی بیماریهای سرطانی و درمان با این گیاه میباشد
اما مطالعات خارجی انجام شده درمان سرطان با قاصدک را گزارش دادهاند.
ترکیبات دارویی مربوط به قاصدک و شیرتیغک
برگ شیر تیغک دارای ترکیبات فنلی و آنتی اکسیدانی است (Mawalagedera و همکاران، 2016) مواد موثره موجود در گیاه
شیرتیغک در درمان تومور، بیماری های التهابی، عفونت و غیره در فرهنگ قوم چینی
استفاده شده است. با این حال، مکانیسم های اصلی از فعالیت های ضد تومور هنوز در
این گیاه نشان داده نشده است (Huyan و همکاران، 2016).
اقدامات درمانی گونههای گل قاصد تا حدی به ماده تلخ خود و به طور دقیق تر به ترپنهای معمولی خانواده
کاسنی نسبت داده شده است. در عصاره ریشه گل قاصدک ترکیبات تلخ از جمله
اودسمانولیدها[2]، تاراگزاسین[3] و تریترپنها مانند
تاراگزاسترول، استرولها مانند سیتروسترول فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها، موسیلاژ و
مقدار زیادی پتاسیم میباشد. در مقایسه با ریشه، برگ قاصدک محتویات پلی فنل
بالاتری دارد. حاوی لوتئین، پتاسیم و یک منبع از ویتامین A و همچنین لوتئین و بتا کاروتن است. قاصدک همچنین
منبع فیبر، پتاسیم، آهن، کلسیم، منیزیم، فسفر، تیامین و ریبوفلاوین و مقداری سدیم،
ویتامین C و ویتامین D میباشد.
قاصدک دارای اثرات دیورتیک، صقرابری، ضد التهابی، ضد اکیداتیوی، ضد
سرطانی، ضد درد، ضد حساسیت، ضد هایپرگلایسمی، ضد انعقادی / فعالیت ضد ترومبوتیک و
اثر پروبیوتیک آن شده است.
اسید Taraxinic ترکیب حاصل از هیدرولیز
ترپن لاکتون گلیکوزید تراکسینید اسید 1-o-β –D در غلظت معینی سبب رشد
سلول سرطانی و کاهش تکثیر آن گردید که هیچ اثری بر سلولهای سالم ندارد. عصاره آبی
ریشه قاصدک مانع راه اندازی و پیشرفت سرطان در هر دو مرحله (راهاندازی و پیشرفت)
تومورهای پوستی موشها شد.
استفاده از قاصدک در طب سنتی برای درمان اختلالات گوارش توسط تحقیقات
علمی ثابت شده است. این اثرات عمدتا به حضور پلیفنولیک و ترپنهای مختلف مربوط میشود.
Sigstedt و همکاران (2008) نشان
دادند که عصاره برگ سلولهای سرطانی سبب کاهش سلولهای سرطانی پستان میشوند. Orlikova و همکاران (2012) در مقالهای با عنوان قدرت از باغ: ترکیبات
گیاهی به عنوان مهار کننده از نشانه های سرطان عصاره قاصدک درطب سنتی بومی پزشکی
آمریکا و طب سنتی چینی (TCM) برای درمان سرطان خون و
سرطان پستان استفاده شده است با این حال، مکانیسم عمل ناشناخته مانده است. اما
امروزه از عصاره ریشه قاصدک (DRE) برای درمان اختلالات
گوارشی و کبدی استفاده میشود. Ovadje و همکاران (2011) در
مطالعه دیگری نشان دادند که عصاره موجود در ریشه گل قاصدک سبب القای انتخابی
آپوپتوز از طریق فعال شدن کاسپاز 8 و فعال
شدن کاسپاز 3 بعد از آن در سلولهای سرطانی خون شده و درنتیجه یک جایگزین غیر سمی
برای درمان سلولهای سرطانی میباشد.
رفرنس:
صالحی سورمقی، محمد حسین. 1387. گیاهان دارویی و گیاه درمانی.جلد
اول – ص 316.
عقیلی خراسانی، محمد حسین، مخزن الادویه. سده دوازدهم هجری،
۱۱۸۳ ق. ص 791.
خضری، سید شهاب. فرهنگ گیاهان دارویی کردستان. 1381.
انتشارات دانشگاه کردستان. ص 324.
صفوی، سید رضا، ناصح، یاسمین، جعفری، عفت، توکلی، زهرا، حیدرنیا،
نوشین. 1392. فلور ایران شماره 77 : تیره کاسنی،وزارت جهاد کشاورزی سازمان
تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
Sigstedt SC, Hooten CJ, Callewaert
MC, Jenkins AR, Romero AE, Pullin MJ, Kornienko A, Lowrey TK, Slambrouck SV,
Steelant WF. Evaluation of aqueous extracts of Taraxacum
officinale on growth and invasion of breast and prostate cancer cells.
International journal of oncology. 2008 May 1;32(5):1085-90.
Orlikova, B. and Diederich, M., 2012. Power from the garden: plant compounds as inhibitors of the
hallmarks of cancer. Current medicinal chemistry, 19(14), pp.2061-2087.
Ovadje, P., Chatterjee, S.,
Griffin, C., Tran, C., Hamm, C. and Pandey, S., 2011.
Selective induction of apoptosis through activation of caspase-8 in human
leukemia cells (Jurkat) by dandelion root extract. Journal of
ethnopharmacology, 133(1), pp.86-91.
Chatterjee, S.J., Ovadje, P.,
Mousa, M., Hamm, C. and Pandey, S., 2010. The efficacy
of dandelion root extract in inducing apoptosis in drug-resistant human
melanoma cells. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2011.
Huyan, T., Li, Q., Wang, Y.L., Li,
J., Zhang, J.Y., Liu, Y.X., Shahid, M.R., Yang, H. and Li, H.Q., 2016. Anti-tumor effect of hot aqueous extracts from Sonchus oleraceus
(L.) L. and Juniperus sabina L–Two traditional medicinal plants in China.
Journal of ethnopharmacology, 185, pp.289-299.
Mawalagedera, S.M.M.R., Ou, Z.Q.,
McDowell, A. and Gould, K.S., 2016. Effects of boiling
and in vitro gastrointestinal digestion on the antioxidant activity of Sonchus
oleraceus leaves. Food & function, 7(3), pp.1515-1522.