ممکن است بار‌ها برایتان اتفاق افتاده باشد که نیمه شب از خواب بیدار شوید و احساس کنید جسمی روی بدنتان سنگینی می‌کند و نتوانید حرکت کرده یا فریاد بزنید. این پدیده رایج «فلج خواب» نام دارد.
فلج خواب (sleep paralysis) به حالت ناتوانی در انجام حرکات ارادی حین خواب اطلاق می‌شـود. فلج خواب یـک تـجربـه‌ی دلــهره آور و هراس انگیز می‌بـاشد. فـلـج خـواب اغـلب اوقات هنگام بیدارشـدن از خـواب و یـا در مـوارد نـادر در لحظه‌ی به خـواب رفتن رخ می‌دهد. فلج خواب از چند ثانیه تا چـند دقیـقه بـه طـول می‌انجامد. ۲۵ تا ۳۰ درصد جـمعیت کشـور حـداقل یکبار در طول زندگی خود اخـتـلال فلج خـواب را تـجـربه کرده اند. فلج خواب می‌تواند در هر سنی روی دهد.
این اختلال خواب که در فرهنگ‌های مختلف به اسامی گوناگونی شناخته میشود در کشورمان به بختک مشهور است.
بختک
بَختَک (به انگلیسی: Night hag) حالت اختناق و سنگینی است که گاهی در خواب به انسان دست می‌دهد، رؤیای وحشتناک توأم با احساس خفقان و سنگینی بدن که انسان را از خواب می‌پراند. خفتک، خفتو، برفنجک، درفنجک و فرنجک و فدرنجک و برغفج و برخفج و خفج و فرهانج و کرنجو، سکاچه و تپتپو هم گفته شده به عربی کابوس می‌گویند.
عوام احساس سنگینی که گاهی اوقات به شخصی که خوابیده دست می‌دهد را به وسیله آن توجیه می‌کنند. پدیده پزشکی فلج خواب در واقع همان بختک است.
افسانه‌ها و باور عامیانه
بَختَک در افسانه‌ها و باور عامیانه ایرانی نام موجودی تخیلی است که شب‌ها قصد خفه کردن افراد در خواب را دارد. برخی منابع نیز بختک را با کابوس هم‌معنی دانسته‌اند. البته بختک با کابوس هم معنا نیست، بختک موجودی نامریی است که شب هنگام بر بدن انسان چیره میشود و تمام بدن را در اختیار گرفته و قفل می‌کند، دراین حالت انسان فقط نظاره‌گر ناتوانی خود است. ترسی بدون دلیل وجود انسان را در بر می‌گیرد و انسان توان کوچک‌ترین واکنشی نسبت به این ترس ندارد. در برخی باور‌های قدیمی معتقدند که بختک روی سینه افراد می‌نشیند و تمام وجود آن‌ها را فلج می‌کند. شاید ترس انسان گرفتار از این موجود نیز به دلیل این است که حضور آن را بر روی خود احساس می‌کند، ولی نمی‌تواند آن را ببیند. برخی دیگر بر این باورند که بختک در درون انسان رخنه می‌کند و بدن را در اختیار می‌گیرد. اصطلاح «بختک روی زندگیش افتاده» نیز ازین جا وارد ادبیات فارسی شده‌است.
بختک یا فرنجک، به عقیده عوام، کنیز اسکندر بود. هنگامی که کلاغ به مشک محتوی آب حیات که اسکندر با خود از ظلمات آورده بود منقار زد و آن را درید و آب حیات بر زمین ریخت، این کنیز بی‌درنگ مشتی از آن آب را برداشته نوشید و اسکندر که سخت خشمگین شده بود به ضرب شمشیر بینی او را بینداخت، و فرنجک از گِل، و به قولی از خمیر، بینی ئی برای خود ساخت. فرنجک که به سبب نوشیدن آن آب عمر جاودانه یافته‌است، چون کسی را به پشت خفته ببیند بر سینه او می‌جهد. اگر در آن حال خفته بیدار شده چنگ در بینی او اندازد فرنجک از بیم آن که بینیش کنده شود گنجی از گنج‌های اسکندر را که می‌شناسد رشوت خواهد داد تا دست از بینیش بردارد. بختک که به سبب همین افسانه بینی گلی، دماغ گلی و خمیری نیز خوانده میشود به عقیده عوام در تاریکی و بخصوص زیر درخت‌ها و در جنگل‌ها و باغ‌ها می‌گردد. ظاهراً این اعتقاد از ناآگاهی عوام به گاز کربنیکی که شب‌ها از گیاهان متصاعد میشود و کسی را که در جنگل یا در زیر درخت خفته باشد به خفقان می‌افکند ناشی شده‌است. برخی افراد معتقدند، در صورتی که بتوان گلو یا دماغ بختک را گرفت، می‌توان هر آرزویی کرد تا بختک آن را برآورده کند.
چرا بختک ما را می‌گیرد؟
تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد، فلج خواب یک اختلال ژنتیک است و تمام افرادی که این موضوع را تجربه می‌کنند در سلول‌هایشان ماده‌ای به نام «HLA-DR۲» دارند. از دیگر عواملی که می‌توان برای فلج خواب در نظر گرفت اضطراب و استرس، اختلال ترس و همچنین اختلال در نظم خواب است. به گونه‌ای که در برخی موارد افراد اظهار می‌کنند زمانی که روز خسته کننده یا پراسترسی را گذرانده‌اند، بیشتر از همیشه این حالت سراغ‌شان آمده است.
از دیگر موارد ایجاد کننده این حالت می‌توان به تغییرات در سبک زندگی یا مصرف قرص‌های خواب‌آور و آنتی‌هیستامین‌ها اشاره کرد. گفته میشود افرادی که به صورت طاق باز یا به اصطلاح به پشت می‌خوابند، بیشتر به فلج خواب دچار می‌شوند
چرا برای بدن چنین اتفاقی رخ می‌دهد؟
در فلج خواب، بدن وارد حالتی از فلج یا ناتوانی میشود که به آن REM atonia گفته میشود، یعنی در مرحله حرکت سریع چشم در خواب، توانایی عضلات از بین رفته و هیچ گونه انقباض یا عملکردی از خود نشان نمی‌دهند.
این بخشی طبیعی از مراحل خواب است که وقتی گروه عضلانی اصلی و بیشتر عضلات ارادی فلج می‌شوند. یکی از اثرات مهم این ناتوانی عضلات این است که هنگام خواب از بدن در برابر آسیب‌های احتمالی ناشی از حرکات بدنی محافظت نماید.
REM یا مرحله حرکت سریع چشم در خواب، زمانی است که دیدن رویا در آن روی می‌دهد. بدون تاثیرات فلج کننده این مرحله، ممکن است برای واکنش نشان دادن به خواب‌هایی که می‌بینیم، حرکات بدنی انجام دهیم.
در انواع خاصی از اختلالات خواب مانند اختلال رفتار خواب با حرکت سریع چشم، ناتوانی طبیعی در این مرحله از خواب آن طوری که باید عمل نمی‌کند؛ لذا فرد حرکات بدنی انجام می‌دهد که گاهی با خشونت و تهاجم در خواب همراه است.
دلایل بروز فلج خواب
- کمبود خواب
- عوامل ژنتیکی
- استرس یا اضطراب زیاد
- برنامه خواب نامنظم
- بیماری‌های روانی مانند اختلال دوقطبی
- به پشت خوابیدن
- سایر مشکلات خواب مانند میل شدید و ناگهانی به خواب یا نارکولپسی (narcolepsy)
- گرفتگی عضلات پا در خواب شب
- مصرف دارو‌هایی خاص مانند دارو‌های مربوط به اختلال کم توجهی- بیش فعالی
- مصرف مواد مخدر - فلج خواب ممکن است به شما احساس عجز و ناتوانی بدهد، اما راهکار‌هایی وجود دارد که می‌توانید برای غلبه بر آن، آن‌ها را بکار گیرید.
آرام باشید
بهتر است با فلج خواب نجنگید، چون می‌تواند استرس تان را بیشتر کرده و علائم را شدیدتر نماید. جنگیدن با آن حتی می‌تواند احساس درماندگی و ناتوانی تان را بیشتر کرده و ترس تان را به اوج برساند.
در عوض نفس عمیق بکشید و به خودتان یادآوری کنید که حال تان خوب است و مشکلی وجود ندارد و به زودی برطرف خواهد شد.
سعی کنید حرکت کنید
درست مثل وقتی که خواب بدی می‌بینید، تلاش برای هوشیار شدن، گره کردن مشت‌ها یا تکان دادن انگشتان پا، می‌تواند برای بیدار شدن و خارج شدن از حالت فلج خواب کافی باشد.
همچنین بیشتر احساس درهم فشردگی و ناتوانی در شکم، قفسه سینه و گلو رخ می‌دهد؛ بنابراین باید کنترل بیشتری روی انگشتان دست‌ها و پا‌های تان داشته باشید و از آن‌ها استفاده کنید.
خودتان را بیدار کنید
وقتی خودتان را از حالت فلج خواب بیرون آوردید، از رختخواب بلند شوید و کمی آب سرد به صورت تان بپاشید. اگر در رختخواب بمانید، احتمال این که دوباره به همان حالت فلجی برگردید بسیار زیاد است. سعی کنید خودتان را بیدار نگه دارید و به آرامی و با آرامش دوباره به خواب بروید.
استرس، عامل مهمی در بروز این حالت است. می‌توانید با صرف وقت برای آرام کردن خودتان پیش از رفتن به رختخواب، از این حالت‌های وحشت زای شبانه پیشگیری نمایید.