تاریخچه آب درمانی یا "هیدروتراپی" که قدیمی ترین شیوه درمانی طبی نیز به حساب می آید به تمدن های مصر – یونان و روم باستان بر می گردد به طوری که درباریان مصر حوضچه هایی داشتند که به آب آنها گل و گیاه و روغن های خاص اضافه می کردند و تصور می کردند چشمه های آبگرم با بهبود روند گردش خون می تواند برای سلامت انسان مفید باشد.
در سال ۱۸۸۹ میلادی نیز سباستین نیت فرانسوی با تحریر کتاب ˈدرمان با آبˈ روش درمان با آب را احیا و پدر آب درمانی نوین نام گرفت.مهمترین چشمه های آب معدنی آذربایجان شرقی در شهرستان هایی مانند آذرشهر، کلیبر، عجب شیر، سراب، بستان آباد، ورزقان، هریس، هشترود، مراغه، شبستر، چاراویماق، ملکان و کندوان واقع شده اند.
۱ – تبــریــز:
=چشمه آبگرم گرگه:این چشمه در مسیر تبریز، بستان‌آباد در غرب روستای گرگه در داخل رسوبات دوران چهارم بصورت جوشان از زمین خارج می‌شود. علاوه بر گسل اصلی تبریز که با راستای شمالغرب- جنوب‌شرق از شمال این چشمه می‌گذرد، تعدادی گسلهای کوچک نیز در این محدوده وجود دارند که احتمالاً عامل تشکیل این چشمه هستند.
آب این چشمه جهت مصرف کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب چشمه کرگه در ردیف آبهای کلرورسدیم- سولفات کلسیم و گرم با دمای ۲۲ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه آبگرم لیقوان:
این چشمه در مسیر جاده تبریز- اسپراخان – سفیدخانه – لیقوان قرار دارد. فاصله تبریز تا روستای سفیدخانه ۳۳ کیلومتر و از روستای مذکور تا مظهر چشمه لیقوان حدود ۷ کیلومتر مسافت وجود دارد.
این چشمه از شکاف سنگهای آذرین آتشفشان سهند از زمین خارج می‌شود عامل تشکیل این چشمه آتشفشان سهند می‌باشد. در محل چشمه حوضچه‌ای مصنوعی به ابعاد ۶ متر در ۶ متر به عمق ۱۲۰ سانتی‌متر بنا گردیده و اطراف آن توسط دیواری محصور شده است .
آب این چشمه در ردیف آبهای کلروسدیم و سولفات کلسیم ولرم تا دمای ۳۲ درجه سانتیگراد می‌باشد.
۲ – شهرستان اسکو:
=چشمه آبمعدنی کندوان: این چشمه در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب اسکو واقع شده، مظهر چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی سهند بیرون می‌ریزد.
آب چشمه مصرف آشامیدنی داشته و بسیار مطبوع است، آب چشمه کندوان در ردیف آبهای کربنات کلسیم سرد با دمای ۱۰ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه معدنی کریم: این چشمه در مسیر اسکو به سهند، درحاشیه غربی کوه سهند از شکاف سنگهای آتشفشانی از زمین خارج می‌شود آب این چشمه بسیار گوارا بوده و برای مصرف آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آب چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم سرد وسولفات می‌باشد.
۳ -شهرستان عجب‌شیر
چشمه آب معدنی عجب‌شیر در مسیر جاده آذرشهر- عجب‌شیر در شرق خط آهن از شکاف سنگهای آهکی کرتاسه از زمین خارج می‌شود. بالا بودن مقدار سیلیس و گاز دی‌اکسیدکربن نشانگر عمیق بودن آب این چشمه است. در اطراف چشمه نهشته‌های متورق تراورتن رسوب نموده است.
آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات سرد با دمای ۱۸ درجه سانتیگراد می‌باشد.
۴-شهرستان آذرشهر:
= چشمه آبگرم تاپ تاپان:این چشمه در ۵ کیلومتری آذرشهر در مسیر جاده آذرشهر- عجب‌شیر از زمین خارج می‌شود در اطراف این چشمه نهشته‌های متورق تراورتن و رسوبات اکسیدآهن راسب شده است. آب این چشمه حوضچه و کانالهای طبیعی ایجاد نموده است.
وجود مقادیر زیاد گاز دی‌اکسیدکربن در آب این چشمه نشان‌دهنده منشاء عمیق آب و ارتباط آن با آتشفشانی سهند می‌باشد. آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم ولرم (۲۳ درجه) می‌باشد.
۵ – شهرستان مراغه:
=چشمه معدنی شورسویی:این چشمه در ۱۰ کیلومتری مراغه و در مسیر جاده روستای ورجوی چهار باغ از شکاف سنگهای آهکی از زمین خارج می‌شود، در مظهر چشمه حوضچه‌ای بطول ۲ متر و به عرض ۷۰/۱ و عمق ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده است.
در اطراف چشمه در مسیر جریان آب رسوبات متورق کربنات کلسیم (تراورتن) مشاهده می‌گردد. آب این چشمه مطبوع و ترش‌مزه است زیاد بودن گاز CO2در آب این چشمه نشان‌دهنده منشاء عمیق آن است.
آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم سرد (۹ درجه)می‌باشند.
=چشمه معدنی ساری‌سو:این چشمه در جنوب مراغه و در مسیر جاده مراغه به یوسف‌آباد که فاصله آن تا مراغه حدود ۶ کیلومتر است در اطراف چشمه نهشته‌های تراورتن مشاهده می‌شود. آب چشمه بصورت جوشان از داخل یک حوضچه طبیعی خارج و به اطراف سرازیر می‌گردد.
این چشمه نیز در ردیف آبهای کربنات کلسیم سرد با دمای ۱۳ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه معدنی قره پالچیق: این چشمه در ۴ کیلومتری جنوب مراغه و در ۸۰۰ متری شرق روستای ورجوی از شکاف سنگهای آهکی خارج می‌گردد. آب این چشمه از داخل یک حوضچه طبیعی دایره‌ای شکل به شعاع ۲ متری و عمق ۹۰ سانتی‌متر خارج می‌شود.
در اطراف چشمه نهشته‌های تراورتن تشکیل می‌گردند. زیاد بودن مقدار سیلیس و گاز CO2 نشانگر عمیق بودن منشاء آب این چشمه است.
آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم سرد ، با دمای ۱۵ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه آبگرم گشایش:این چشمه در ۱۷ کیلومتری جنوب شرق شهرستان مراغه و در یک کیلومتری جنوب غرب روستای گشایش قرار دارد. در طرفین رودخانه مردق چای از چندین مظهر بصورت جهنده و نیز در کف رودخانه از زمین خارج می‌شود.
در اطراف مظهر چشمه نهشته‌های تراورتن تشکیل شده است، تعدادی از چشمه‌ها که قبلاً فعال بوده‌اند، در حال حاضر خشک شده‌اند.
وجود مقادیر زیاد سیلیس و گاز دی‌اکسیدکربن در آب این چشمه نشانگر عمیق بودن منشاء آب آن است.
آب چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم گازدار ولرم (۲۴ درجه)می‌باشد.
۶ – شهرستان بستان‌آباد:
چشمه آبگرم بستان‌آباد با دمای ۴۱ درجه سانتیگراد در جنوب شرق بستان‌آباد و در جنوب خروجی بستان‌آباد بطرف سراب واقع شده است، عامل تشکیل چشمه گسل تبریز می‌باشد.
در محل چشمه که دبی آب نسبتاً بالایی دارد، مجتمع آب درمانی تأسیس شده است و سالانه پذیرای هزاران نفر توریست می‌باشد. آب این چشمه در ردیف آبهای دارای کاتیون‌ها و آنیونهای مختلف گرم می‌باشد. به دلیل نقش و تاثیر این چشمه در بهبود بسیاری از بیماری ها و ناتوانی ها از جمله آکند، آرتریت، سوختگی، بیماری های عضلانی، افسردگی، سردرد، اختلال خواب، درمان ناتوانی بیماران مبتلا به فلج، سکته مغزی و ناراحتی های گوارشی، پوستی و کلیوی، در ایام تعطیلات گردشگران بسیاری جذب شهرستان بستان آباد می شوند.
۷ – شهرستان میانه:
= چشمه آبگرم گوی‌دره:این چشمه در مسیر جاده میانه به قره‌چمن و از قره‌چمن جاده فرعی بطرف روستای گوی‌دره ۱۰ کیلومتر و از این روستا تا مظهر چشمه ۵/۱ کیلومتر می‌باشد.
این چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج می‌شود.
عامل گرمای آب چشمه به احتمال زیاد منشاء آتشفشانی دارد. دمای آب چشمه ۳۳ درجه می‌باشد.
آب این چشمه در ردیف آبهای کلر ورسدیم و سولفات کلسیم ولرم می‌باشد.
۸ – شهرستان مرند:
=چشمه آب معدنی صوفیان:این چشمه در ۵ کیلومتری جاده صوفیان به مرند و در ۳۰۰ متری جنوب خاوری جاده از زمین خارج می‌شود. در اطراف چشمه نهشته‌های متورق تراورتن به مقدار زیاد تشکیل شده است.
در آب این چشمه میزان کلرور سدیم زیاد می‌باشد .
دمای آب ۱۸ درجه سانتیگراد بوده و در ردیف آبهای کلرور سدیم و کربنات و سولفات می‌باشد.
=چشمه آبگرم گله بان:این چشمه در مسیر جاده مرند به جلفا بعد از عبور از روستای یامچی بین روستای گله‌بان و گوش آغل در دامنه کوه از شکاف سنگ های آذرین از زمین خارج می‌شود.
ظهور چشمه در امتداد گسلهای با روند شمال خاوری- جنوب باختری است که به احتمال زیاد عامل تشکیل این چشمه در این محل شده است.
زیاد بودن مقدار سیلیس و گاز دی‌اکسیدکربن دلیل بر عمیق بودن منشاء چشمه مذکور است.
آب چشمه گوارا و مزه آن ترش و دمای آن ۲۲ درجه سانتیگراد ودر ردیف آبهای کلرور سدیم و سولفات کلسیم ولرم می‌باشد.
۹ – شهرستان جلفا:
چشمه معدنی جلفا در مسیر جلفا- خوی در حدود بیست کیلومتری شهرستان جلفا در باختر جاده در دامنه کوه از شکاف سنگهای آهکی از زمین خارج می‌شود.
آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات سدیم و گازدار ولرم با دمای ۲۰ درجه سانتی‌گرادمی‌باشد.
۱۰ – شهرستان سراب:
=چشمه آبگرم آبرس:این چشمه در شمالغرب شهرستان سراب و در شرق روستای آبرس در داخل رودخانه هندوره بصورت جوشان از زمین خارج می‌شود، دمای آب این چشمه ۲۹ درجه سانتیگراد می‌باشد.
اطراف چشمه از سنگهای آتشفشانی بوده و عامل تشکیل چشمه به احتمال زیاد آتشفشانی است.
آب چشمه با آب رودخانه مخلوط شده و حرارت آب چشمه پائین می‌آید.
این چشمه در ردیف آبهای کلرورسدیم و سولفات کلسیم ولرم می‌باشد.
=چشمه آبگرم الله حق:این چشمه در مسیر جاده سراب- هریس- اسب‌فروشان- الله حق قرار دارد. چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج می‌شود ، عامل گرمی آن به احتمال زیاد منشاء آتشفشانی دارد. دمای آب چشمه ۳۹ درجه سانتیگراد و در ردیف آبهای سولفات، کلروره همراه با کاتیونهای مختلف است.
=چشمه آبگرم اسب‌فروشان: این چشمه در مسیر جاده سراب- هریس- اسب‌فروشان قرار گرفته و فاصله مظهر آن تا روستای اسب‌فروشان سه کیلومتر جاده خاکی و حدود ۳۰۰ متر جاده پیاده‌رو دارد. این چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج می‌شود.
عامل گرمی آب چشمه به احتمال زیاد منشاء آتشفشانی دارد. آب چشمه در ردیف آبهای سولفات، کلروره همراه با کاتیونهای مختلف گرم می‌باشد و دمای آب این چشمه ۴۲ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه آبگرم اردهال: این چشمه در مسیر جاده سراب- هولیق- اردهال قرار دارد. فاصله سراب تا اردهال ۲۵ کیلومتر و از اردهال تا مظهرچشمه ۴ کیلومتر بوده و چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج می‌شود. عامل گرمی آب چشمه به احتمال زیاد منشاء آتشفشانی دارد.
دمای آب چشمه ۳۵ درجه سانتیگراد می‌باشد. آب این چشمه در ردیف آبهای سولفات کلروره همراه کاتیونهای مختلف می‌باشد.
=چشمه آبگرم جلده‌بخوان:این چشمه در مسیر جاده سراب- هولیق- شالقون- جلده بخوان قرار گرفته است. از سراب تا جلده بخوان ۳۱ کیلومتر و از روستای بخوان تا مظهر چشمه ۵۰ تا یک ساعت پیاده‌روی است.
چشمه از شکاف سنگهای آتشفشانی خارج و عامل گرمی آب به احتمال زیاد منشاء آتشفشانی داشته و دمای آب چشمه ۳۶ درجه سانتیگراد می‌باشد و آب این چشمه در ردیف آبهای کربنات کلسیم می‌باشد.
۱۱- شهرستان اهر:
=چشمه آبگرم حمام:این چشمه آبگرم با دمای ۵۵ درجه در مسیر جاده اهر- کلیبر در باختر جاده از شکاف سنگهای آتشفشانی از زمین خارج می‌شود و عامل تشکیل این چشمه، گسلی با روند شمال باختری- جنوب خاوری است.
در مظهر چشمه استخری بنا شده که توسط دیواری محصور گردیده است.
آب استخر از چند نقطه ضلع شمالی به خارج جریان می‌یابد. آب این چشمه در ردیف آبهای سولفات و کلروره همراه با کاتیونهای مختلف می‌باشد.
=چشمه آبگرم قلعه‌کندی: این چشمه در شمال غرب چشمه حمام واقع شده و از شکاف سنگهای آذرین ائوسن خارج می‌شود و دارای دمای ۴۵ درجه می‌باشد.
علت تشکیل این چشمه نیز گسلی با راستای شمال غرب- جنوب شرق می‌باشد. آب این چشمه در ردیف آبهای سولفات- کلروره و همراه با کاتیون های مختلف گرم می‌باشد.
=چشمه آبگرم تازه کند: این چشمه در جنوب جاده اهر- مشکین شهر از شکاف سنگهای آتشفشانی از زمین خارج می‌شود. آب این چشمه در ردیف آبهای کلرورسدیم- سولفات کلسیم ولرم بادمای۲۳ درجه سانتیگراد می‌باشد.
=چشمه آبگرم شالقون: این چشمه در جنوب جاده اهر به مشکین شهر از شکاف سنگهای آتشفشانی از زمین خارج می‌شود.
در مظهر چشمه دو حوضچه طبیعی که توسط خود چشمه ایجاد شده است وجود دارد. آب این چشمه در ردیف آبهای کلرورسدیم- سولفات کلسیم ولرم ، دمای آن۳۲ درجه سانتیگراد می‌باشد.
۱۲ – شهرستان کلیبر:
چشمه آبگرم آبش احمد(متعلق): این چشمه در مسیر جاده کلیبر به آبش احمد و در شرق جاده از شکاف سنگهای آتشفشانی ائوسن از زمین خارج می‌شود.
دمای آب آن حدود ۶۰ درجه می‌باشد. آب این چشمه به کمک لوله‌های سیمانی به محل بهره‌برداری که در ۲۰۰ متری غرب جاده قرار داده هدایت می‌شود.
در فضای زیبا در دامنه ی کوههای ارسباران ،قره داغ در محیطی به مساحت ۱۲۸۷۰ متر مربع در فاز اول با هدف خدمت رسانی به گردشگران داخلی و خارجی و استفاده از منابع غنی چشمه ی آبگرم متعلق آماده می باشد .
منطقه ی نمونه گردشگری متعلق در دل جنگلهای ارسباران که در سازمان جهانی یونسکو بعنوان جاذبه ی گردشگری به ثبت رسیده ، واقع گردیده که بزرگترین مجتمع آبدرمانی متعلق در شهرستان کلیبر بخش آبش احمد با مکانیزه کردن آبگرم معدنی این منطقه توانسته بر جاذبه های آن بیافزاید و چون نگینی در دل جنگلهای ارسباران بدرخشد.